Roma trong buổi lễ hạ thủy, 9 tháng 6 năm 1940.

Roma được đặt lườn tại Xưởng Đóng tàu Cantieri Riuniti dell'Adriatico vào ngày 18 tháng 9 năm 1938 và được hạ thủy vào ngày 9 tháng 6 năm 1940. Sau hơn hai năm lắp đặt trang thiết bị, con tàu được đưa vào biên chế Hải quân Hoàng Gia Ý vào ngày 14 tháng 6 năm 1942. Roma sau đó khởi hành về căn cứ hải quân ở Taranto vào ngày 21 tháng 8 và gia nhập Hải đoàn Thiết giáp hạm số 9 của Đô đốc Carlo Bergamini.[3] Dù được tăng cường tham gia các buổi huấn luyện và nhiều lần thuyên chuyển tới các căn cứ khác nhau như Taranto, Napoli và La Spezia, nhưng Roma không được tham gia bất kỳ chiến dịch tấn công hay đánh chặn nào do Hải quân Ý đang gặp vấn đề khan hiếm nhiên liệu trầm trọng. Vào cuối năm 1942, Hải quân Ý chỉ còn duy nhất ba thiết giáp hạm lớp Littorio được đặt ở trạng thái sẵn sàng chiến đấu, vì tình trạng thiếu nhiên liệu đã khiến họ phải ưu tiên nhiên liệu cho ba chiếc thiết giáp hạm tân tiến nhất. Kết quả là bốn chiếc thiết giáp hạm cũ khác cùng phần lớn các tàu cỡ nhỏ hơn phải cho ngừng hoạt động, và khả năng tác chiến của Hải quân Hoàng Gia Ý gần như không còn khi họ không có đủ tàu để làm nhiệm vụ hộ tống các tàu chiến chủ lực lớp Littorio.[12][13]

Đô đốc Carlo Bergamini (đi đầu) trên thiết giáp hạm Roma.

Ngày 12 tháng 11, Roma cùng Vittorio Veneto và Littorio được lệnh rời Taranto về Naples sau khi cuộc đổ bộ của quân đội Đồng Minh vào Bắc Phi diễn ra và tháng 11. Trên đường đi, chúng bị tàu ngầm HMS Umbra của Hải quân Hoàng Gia Anh tấn công, nhưng không quả ngư lôi nào được bắn trúng và ba con tàu cập bến Naples bình an vô sự. Ngày 4 tháng 12, máy bay ném bom Mỹ không kích Naples nhằm tiêu diệt hạm đội Ý neo đậu ở đây, nhưng chỉ phá hủy một tuần dương hạm và khiến hai chiếc khác cùng bốn khu trục hạm bị hư hại. Hai ngày sau, Roma, Vittorio Veneto và Littorio khởi hành về La Spezia, nơi Roma được chọn làm soái hạm của Hải quân Hoàng Gia Ý. Chúng neo đậu ở đó trong suốt sáu tháng đầu năm 1943 mà không tiến hành bất kỳ chiến dịch đánh chặn nào.[12][13]

Thiết giáp hạm Roma trong một đợt không kích của máy bay Đồng Minh tại La Spezia, ngày 5 tháng 6 năm 1943.

Trong thời gian neo đậu ở La Spezia, hạm đội Ý liên tục hứng chịu các đợt ném bom của máy bay Đồng Minh. Roma sống sót qua các đợt không kích vào ngày 14 và 19 tháng 4 năm 1943, nhưng cuộc không kích của máy bay Mỹ vào ngày 5 tháng 6 đã làm hư hại đáng kể chiếc Vittorio Veneto và Roma. Hai quả bom xuyên giáp 908 kg thả từ máy bay B-17 đã phát nổ ở hai bên sườn chiếc Roma. Quả bom thứ ba được ném trúng mạn phải của tàu, xuyên thẳng qua lườn tàu trước khi phát nổ dưới biển. Tuy vậy quả bom đó đã tạo một lỗ thủng lớn ở khoang 221, nước tràn vào liên tục khiến khu vực khoang 221-226 và khu vực mũi tàu đến khoang 212 bị ngập nặng. Một quả bom phát nổ bên sườn tàu cũng tạo ra vài chỗ rò rỉ nằm rải rác ở một khu vực rộng 2,8 mét vuông từ khoang 198 tới khoang 207. Khoảng 2.390 tấn nước đã tràn vào bên trong tàu.[14]

Roma tiếp tục gặp hư hại bởi hai quả bom trong một cuộc không kích khác vào ngày 23-24 tháng 6. Một quả được ném trúng khu vực đuôi tàu, ở bên phải tháp pháo 381 mm số 3, phá hủy một số phòng nghỉ của thủy thủ và làm hỏng các ống dẫn nước tại khu vực đó. Quả bom thứ hai rơi trúng trần của tháp pháo 381 mm số 3, nhưng không gây thiệt hại đáng kể do độ dày của trần tháp pháo đã hấp thụ toàn bộ vụ nổ. Roma sau đó khởi hành tới Genoa để sửa chữa và đến nơi vào ngày 1 tháng 7. Sau khi việc sửa chữa hoàn tất, con tàu quay trở lại La Spezia vào ngày 13 tháng 8.[3]

Bị đánh chìm

Dưới sự chỉ huy của Đô đốc Carlo Bergamini, Roma cùng phần lớn hạm đội Ý - trong đó có thiết giáp hạm Vittorio Veneto và Italia (gốc-Littorio)[Note 2], tuần dương hạm Eugenio di Savoia, Raimondo Montecuccoli, và Emanuele Filiberto Duca d'Aosta, cùng với tám khu trục hạm, rời La Spezia vào ngày 9 tháng 9 năm 1943, một ngày sau khi Ý ký kết Hiệp định Đình chiến Cassiblile và rút khỏi cuộc chiến. Khi đang trên đường đi, thêm ba tuần dương hạm khởi hành từ Genoa là Luigi di Savoia Duca degli Abruzzi, Giuseppe Garibaldi, và Attilio Regolo, gia nhập với họ.[13][15]

Roma đang neo đậu ở La Spezia, năm 1943.

Theo kế hoạch, hạm đội của Đô đốc Bergamini đang chuẩn bị xuất chinh về Salerno để tấn công hạm đội vận tải của Đồng Minh làm nhiệm vụ hỗ trợ cuộc đổ bộ vào Ý (Chiến dịch Avalanche). Tuy nhiên, việc ký kết Hiệp định Cassiblile buộc Đô đốc Bergamini phải hủy bỏ nhiệm vụ. Trong khi quân đội Đức ở Ý đang tiến hành Chiến dịch Aches, Bergamini được lệnh rời La Spezia và tiến vào khu vực quân Đồng Minh kiểm soát để tránh tàu chiến của ông rơi vào tay quân Đức. Tuy nhiên, Bergamini không được thông tin chi tiết về hiệp định đình chiến và ông không chắc chắn được về kết cục của hạm đội ông khi cập cảng của Đồng Minh kiểm soát. Ngoài ra, kế hoạch ban đầu của ông là phải sơ tán Vua Victor Emmanuel III và nội các chính phủ Ý từ Roma tới La Maddalena, nên Bergamini vẫn giữ nguyên điểm đến đầu tiên của hạm đội là ở La Maddalena, một căn cứ hải quân ở Sardinia. Một khi cập bến La Maddalena, Bergamini sẽ được nhận những chỉ thị tiếp theo (tức đến Malta thuộc Anh) từ Đô đốc Bruno Brivonesi, chỉ huy căn cứ Sardinia, cũng như một số tài liệu liên quan đến các điều kiện của hiệp định đình chiến đối với Hải quân Hoàng Gia Ý. Tuy nhiên, việc chuyển giao nhà vua đến La Maddalena đã bị hủy bỏ (thay vào đó ông được một đơn vị tàu khác chở đến Pescara), và khi hạm đội của Bergamini tiến vào vùng biển La Maddalena, quân Đức đã chiếm đóng căn cứ đó để làm cảng trung chuyển quân của họ từ Sardinia đến Corsica. Trước tình hình trên, Bộ chỉ huy Tối cao Hải quân Hoàng Gia Ý đã lệnh cho Bergamini đưa hạm đội của ông về Bône do Đồng Minh kiểm soát, và điểm đến tiếp theo sẽ là Malta. Hạm đội sau đó chuyển hướng, nhưng nhanh chóng bị người Đức phát hiện. Biết được rằng tàu chiến Ý đang cố gắng chạy thoát về căn cứ của quân Đồng Minh, Không quân Đức Quốc Xã đã điều động máy bay ném bom Dornier Do 217 trang bị bom thông minh Fritz X đi ngăn chặn hạm đội Ý. Sau một hồi tìm kiếm, nhóm Do 217 phát hiện ra hạm đội của Bergamini ở Eo biển Bonifacio.[13][15][16][17]

Fritz X - bom thông minh/chống hạm dẫn đường bằng sóng radio của Không quân Đức Quốc Xã.

Những chiếc Do 217 đó tiếp tục bám theo hạm đội Ý một thời gian, nhưng hạm đội Ý không nổ súng mặc dù họ đã phát hiện ra những chiếc máy bay đó từ sớm. Nguyên nhân là những chiếc Do 217 bám theo hạm đội Ý ở khoảng cách rất xa, nên hoa tiêu trên các tàu chiến Ý không thể xác định được đó là máy bay Đồng Minh hay là máy bay Đức, và bản thân Bergamini thì tin rằng đó là nhóm máy bay Đồng Minh làm nhiệm vụ bảo vệ họ như quân Đồng Minh đã hứa. Máy bay Đức sau đó hạ độ cao và tấn công thiết giáp hạm Italia và Roma lúc 15:37. Toàn bộ pháo phòng không bắt đầu khai hỏa và tất cả các tàu chiến Ý chuyển vào trạng thái cơ động né tránh. Khoảng 15 phút sau, Italia trúng một quả Fritz X vào mạn phải tàu, dưới khu vực tháp pháo 381 mm số 2, trong khi Roma trúng một quả Fritz X vào khu vực giữa khoang 100 và 108. Quả bom đâm xuyên qua con tàu và phát nổ ngay bên dưới lườn tàu, làm hỏng nặng dầm thân, làm ngập phòng máy phía sau cùng với hai buồng lò hơi. Nước tràn vào nặng đến mức khiến chân vịt của tàu bị trục trặc và tạo nhiều đám cháy lớn ở trong các khoang đuôi của tàu.[18][16]

Thiết giáp hạm Roma bốc cháy sau khi trúng quả Fritz X thứ hai vào khu vực mũi tàu, 9 tháng 9 năm 1943.

Roma dần thất tốc và tụt lại phía sau đội hình. Lúc 16:02, quả Fritz X thứ hai được ném khu vực boong bên phải của Roma, giữa khoang 123 và 136. Quả bom phát nổ ngay tại phòng động cơ phía trước, tạo nhiều đám cháy, và làm ngập nặng kho đạn tháp pháo 381 mm số 2 và kho đạn pháo 152 mm ở mạn trái tàu. Vài giây sau đó, kho đạn 381 mm số 2 phát nổ, thổi bay tháp pháo 381 mm số 2 ra khỏi Roma.[18][16] Vụ nổ kho đạn nghiêm trọng đến mức khiến con tàu bị ngập rất nhanh ở phần mũi tàu. Roma dần chìm xuống theo hướng mũi tàu và ngày một nghiêng hơn về phía mạn phải. Con tàu lật úp rất nhanh và gãy ra làm đôi. Cảnh tượng Roma bị gãy đôi và chìm đã chụp lại bởi một máy bay trinh sát Martin B-26 của Không quân Hoàng Gia Anh, do Trung tá Herbert Law-Wright điều khiển ở độ cao trung bình.

Theo báo cáo chính thức, Roma lúc đó có 1.849 sĩ quan và thủy thủ trên tàu, 596 người sống sót và 1.253 người đi theo con tàu.[19] Tuy nhiên, nhà sử học hải quân Francesco Mattesini, sau khi nghiên cứu báo cáo của Pier Paolo Bergamini (con trai của Đô đốc Bergamini), đã kết luận rằng có khoảng 200 thành viên trong ban tham mưu của Bergamini đã có mặt trên Roma lúc đó. Do nhầm lẫn nên tên của họ đã không được đề cập trong các báo cáo điều tra chính thức sau này. Do đó, tổng số người có mặt trên Roma trong chuyến ra khơi cuối cùng là 2.021 người và 1.393 người đã thiệt mạng trong cuộc tấn công.[20]

Trong 15 tháng hoạt động, Roma đã tiến hành 20 chuyến ra khơi, đa phần là thay đổi căn cứ neo đậu và không tham gia bất kỳ chiến dịch chiến đấu nào. Con tàu đã đi được 4.010 kilômét và tiêu thụ khoảng 3.320 tấn dầu cho khoảng 133 giờ di chuyển.[21]